Τα Καβείρια Μυστήρια
Σοφίας Κλήμη Παναγιωτοπούλου
από το Μορφωτικό Όμιλο Κομοτηνής
Είναι γενικά παραδεκτό και το αναφέραμε κι’ άλλες φορές πως η θρησκευτικότητα είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Η ανάγκη της υποταγής σε κάτι έξω απ’ τις δυνατότητες του μυαλού, η ανάγκη θεοποιήσεώς του και λατρείας του, φανερώθηκε απ’ την αυγή της ανθρωπότητας και θεοποίησε τον κεραυνό, τη φωτιά, τους αγρίους βράχους, τα ορμητικά ποτάμια, τα αιωνόβια δέντρα. Έτσι, η αρχική μορφή της θρησκείας εκδηλώθηκε σαν φυσιολατρεία. Σιγά-σιγά, δημιουργήθηκαν οι μύθοι γύρω από κάθε παράξενο κι’ ανεξήγητο, μύθοι πού προσπαθούσαν να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στο αδιανόητο και τη δυνατότητα του ανθρώπινου νου. Μύθοι που έκρυβαν πάντοτε μεγάλες κι’ αιώνιες αξίες κι’ αλήθειες, φυσικές και ηθικές.
Έτσι, και στην αρχαία Ελλάδα, που εξανθρώπισε τους θεούς της, οι μύθοι αποτελούν τη βάση του θρησκευτικού και κοινωνικού βίου των Ελλήνων. Δημιουργούνται απ’ τους ποιητές, τους μουσουργούς, μεταδίδονται από γενιά σε γενιά απ’ τους ραψωδούς κι’ αποτελούν, θα λέγαμε, μια λαϊκή θρησκεία που σκοπό έχει να διαπαιδαγωγήσει, να σωφρονίσει, να φέρει φόβο Θεού, να δώσει ινδάλματα προς παραδειγματισμό και παραδείγματα προς αποτροπιασμό. Γιατί η ποίηση και προ παντός του Ησίοδου θεωρούνταν ότι ήταν το ασφαλέστερο και τελειότερο μέσο διαπαιδαγώγησης. Ο Όμηρος αποκαλούσε τους ποιητές «σωφρονιστάς» και οι νέοι διδάσκονταν, κυρίως με ποιήματα, για σωφρονισμό και ανάπτυξη σωστού χαρακτήρα.
Όμως, η αληθινή σημασία των μύθων, διατηρήθηκε και παραδόθηκε στους λίγους, τους ανήσυχους, τους ανικανοποίητους, σαν μυστήριο. Διασώθηκε μόνο από μερικές θρησκευτικές εταιρίες που τα μέλη τους κατηχούσαν ιερείς κληρονομικοί. Σύμφωνα με τον Παπαρρηγόπουλο: «Εις τα ιερά ταύτα ιδρύματα, μετά διαφόρους προκαταρκτικάς τελετάς, επετρέπετο τελευταίον, αν και υπό τον όρον αυστηρότατης εχεμύθειας, η ακρόασις της αρχαίας και κοσμογονικής διδασκαλίας, διά της οποίας απεκαλύπτετο ο προορισμός του ανθρώπου και η βεβαιότης της μετά θάνατον αμοιβής ή τιμωρίας, ταύτα δε απηλλαγμένα των ποιητικών παραμορφώσεων και των συμβόλων και αλληγοριών διά των οποίων εξηκολούθουν περικαλυπτόμενα ως προς τον κοινόν όχλον».
Τους πυρήνες των θρησκευτικών αυτών εταιριών, αποτελούσαν οι Ορφικοί ιερείς, οι Βακχικοί, οι των Ελευσίνιων και των Μυστηρίων της Σαμοθράκης. Βλέπουμε, λοιπόν, πώς στη Σαμοθράκη τελούνταν «μυστήρια» και μάλιστα σύμφωνα με μαρτυρίες οι πρόγονοι των Ελευσίνιων και των Διονυσίων, που κι’ αυτά έχουν τις ρίζες τους στην πανάρχαια Θράκη, αφού η λέξη «θρησκεία» αλλά και ή θρησκεία των Ελλήνων έχουν την καταγωγή τους σ’ αυτήν. Στο Λεξικό Σουΐδα αναφέρεται: «Λέγεται, ως πρώτος Ορφεύς Θραξ ετεχνολόγησε τα Ελλήνων μυστήρια. Και το τιμάν Θεόν θρησκεύειν εκάλεσαν, ως Θρακίας ούσης της ευρέσεως». Ο Απολλόδωρος λέει: «Εύρε δε Ορφεύς και τα Διονύσια μυστήρια», αλλού: «Πρώτος Ορφεύς μυστήρια θεών είναι παρέδωκεν. Όθεν και θρησκεία το μυστήριον καλείται από του Θρακός Ορφέως» και αλλού: «Θρήσκος εκ του θραξ θρακός. Και θρησκεία παρά την των Θρακών επιμέλειαν την προς το θείον και την Ορφέως ιερουργίαν? ούτος γαρ πρώτος εξεύρε την προς το θείον έννοιαν».
Η Σαμοθράκη, με τον σκοτεινό όγκο των βουνών της πού φτάνουν τα 1800 μέτρα, ξεπετιέται κι’ υψώνεται απότομα μέσ’ απ’ τη θάλασσα εκεί στον μυχό του βόρειου Αιγαίου, στο θρακικό πέλαγος. Είναι πάνω στο δρόμο για τα στενά του Ελλήσποντου, στο δρόμο για τη μαύρη θάλασσα κι’ αποτελούσε την ελπίδα και την καταφυγή των θαλασσομάχων από τότε πού οι θαλασσινοί δρόμοι ανοίχτηκαν στην εξερεύνηση, το εμπόριο και τον αποικισμό. Είχε δικό της στόλο που μάλιστα μια μικρή του μοίρα πήρε μέρος στη ναυμαχία της Σαλαμίνας κι’ αποτέλεσε μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Έκοψε δικά της νομίσματα, έχοντας δε και κτήση στην απέναντι θρακική ακτή, την «περαία», είχε τον πραγματικό έλεγχο πάνω στον θαλασσινό δρόμο που οδηγούσε στα Δαρδανέλλια.
Όμως, τη σπουδαιότητα της ώφειλε, πρώτα-πρώτα και κυρίως, στη φήμη των Μεγάλων θεών και τη μυστική λατρεία τους. Ο Όμηρος, αναφέρεται σ’ αυτήν με το επίθετο «Ζαθέη» δηλαδή σεπτή και αγιωτάτη και επίσης την ονομάζει «ιερά χώρα». «Ζαθέη Σαμοθράκη ένθα και όργια φρικτά Θεών άρρητα βροτοΐσιν». (Σεπτή και αγιωτάτη Σαμοθράκη όπου τελετές που προκαλούν ρίγος φόβου γίνονται για χάρη των θεών, οι όποιες είναι απόρρητες στους κοινούς θνητούς).
Οι τελετές, τα μυστήρια, οι ιερουργίες που τελούνταν στη Σαμοθράκη, γίνονταν για να τιμηθούν οι Θεοί Κάβειροι. Ποιοι ήταν αυτοί; Πρώτη, η Μεγάλη Μητέρα, η μητέρα γη. Στην τοπική γλώσσα — που διατηρήθηκε σαν γλώσσα των τελετών — λεγόταν Αξίερος. Ταυτίζονταν με την Δήμητρα και την αποκαλούσαν Ηλέκτρα — δηλαδή φωτοδότρα — Λαμπρή, Στρατηγίδα και Ηγέτιδα. Η μορφή της, εικονίζονταν στα νομίσματα της Σαμοθράκης ανάμεσα σε δυο λιοντάρια. Μαζί με την Μεγάλη Μητέρα λατρεύονταν ο σύζυγός της, ένας ιθυφαλλικός θεός της γονιμότητας που το όνομά του ήταν Καδμίλος και που πολλές φορές ταυτίζονταν με τον Ερμή γιατί τα σύμβολα αυτού του Θεού, δηλαδή το ιερό του ζώο, ο κριός, που συμβόλιζε κατ’ άλλους τη γονιμοποιό δύναμη, κατ’ άλλους τον αρχηγό ποιμένα, καθώς και το φιδοκέφαλο κηρύκειο του, βρέθηκαν χαραγμένα σε νομίσματα και σε επιγραφές του Ναού.
Όμως, άλλοι έλεγαν πως οι Κάβειροι είναι δύο άρρενες δίδυμοι Θεοί και τους συνέδεαν με τους Διόσκουρους, άλλοι πάλι, πως οι Θεοί ήταν τρεις και κάτω απ’ τα τοπικά ονόματα που τους αποδίδονταν Αξίερος, Αξιόκερσα, Αξιόκερσος, υποδηλώνονταν η Δήμητρα, η Κόρη και ο Ερμής. Άλλοι προσθέτουν και τον Άδη, την Εκάτη, τη Ρέα, τους Κορύβαντες, τον Ουρανό και τη Γαία. Ακόμα και η Αφροδίτη — η Κηρινθία — που ίσως είναι αυτή που παριστάνεται σε περίεργα τρίμαστα γυμνά ειδώλια που βρέθηκαν στις ανασκαφές, φαίνεται να θεωρείται πως ανήκε στους Κάβειρους, τους Μεγάλους Θεούς. Είναι πολύ απροσδιόριστα τόσο ο αριθμός όσο και τα ονόματα τους, έτσι που η σύγχυση γύρω απ’ την προσωπικότητα τους να αυξάνει με το πέρασμα των αιώνων. Ο Στράβων, γράφει: «Διά τους εν Σαμοθράκη τιμωμένους Θεούς πολλοί έχουν είπει ότι είναι οι Κάβειροι οι ίδιοι, αλλ’ ούτε αυτοί οι ειπόντες τούτο, ημπορούν να μας είπουν οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι».
Αυτή η πολυπροσωπία, η ταύτηση των Καβείρων με τους περισσότερους Θεούς του ελληνικού μα και του ανατολικού Πανθέου, μια και άλλοι έλεγαν πως και η Κυβέλη συγκαταλέγεται σ’ αυτούς, αυτή ή πολυωνυμία πού επιτρέπει στον αμύητο την ελευθερία να λατρεύει, εκεί, κάτω απ’ το όνομα των Μεγ. Θεών, τον Θεό πού τον εκφράζει, οδηγεί στη σκέψη πως στα μυστήρια της Σαμοθράκης φανερώνονταν η γενική και απρόσωπη για την θεότητα θεωρία που ενυπάρχει και στα Ορφικά μυστήρια όπου ο Θεός προσφωνείται «Μέγα πνεύμα», «Μέγας Ελευθερωτής», «Μεγάλη ψυχή του κόσμου», «Λόγος».
Τι ακριβώς γινόταν στις τελετές της Σαμοθράκης, δεν μπορούμε να ξέρουμε γιατί οι μυούμενοι τηρούσαν μυστικά τα τελούμενα. Ο Πλούταρχος γράφει; «Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά μυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέαν θα ζητήσω συγγνώμην από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν. Οποία δε η παρακαταθήκη και τα εις αυτήν τελούμενα δεν μοι επιτρέπεται να γράψω». Κι’ ό Ηρόδοτος στην «Ευτέρπη» του εξηγώντας ορισμένες θρησκευτικές συνήθειες των Αθηναίων λέγει ότι το έθιμον παρέλαβαν από τους Σαμοθρακίτες. «Όστις δε εμυήθη τα μυστήρια των Καβείρων τα όποια τελούν οι Σαμόθρακες, εκείνος γνωρίζει τι λέγω» και παρακάτω: «Οι Πελασγοί αποδίδουν εις αυτό ιεράν αιτίαν την οποίαν εξηγούν τα μυστήρια της Σαμοθράκης». Και ο Γερμανός αρχαιολόγος και φιλόλογος Αύγουστος Λόμπεκ στη μελέτη του «Αγλαόφαμος» για τη θρησκεία των Αρχαίων Ελλήνων, σηκώνει κατά το κοινώς λεγόμενο ψηλά τα χέρια και ομολογεί: «Ο θέλων να σαφηνίση την φύσιν των Καβειρίων μυστηρίων ματαιοπονεί».
Γνωρίζουμε όμως κάτι πολύ σοβαρό που προκαλεί το ενδιαφέρον και τον θαυμασμό μας. Γνωρίζουμε πως τα μυστήρια της Σαμοθράκης είχαν πανανθρώπινο χαρακτήρα! Κι’ αυτό είναι το θαυμαστό κι’ αξιοσημείωτο. Αυτή ακριβώς η προοδευτική τάση, αυτή η παγκοσμιότητα, η απεριόριστη εισδοχή στους κόλπους της θρησκείας παντός προσερχόμενου προς αυτήν, ή χωρίς εξαιρέσεις και διακρίσεις διδασκαλία της. Αυτό είναι που μας εντυπωσιάζει. Είναι γνωστό πως στα Ελευσίνια μυστήρια, η συμμετοχή περιοριζόταν φυλετικά, αποκλειστικά στους Έλληνες και κοινωνικά, μόνο στους ελεύθερους πολίτες. Στα Καβείρια μυστήρια, επιτρεπόταν η συμμετοχή ατόμων αδιαφόρως εθνότητας, ηλικίας, κοινωνικού αξιώματος και φύλου κι’ αυτό αποτελεί το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους. Η εξομοίωση — κυρίως των φύλων και των τάξεων — σε μια εποχή τόσο μακρινή που οι γυναίκες θεωρούνταν κατώτερες υπάρξεις και οι δούλοι ατελή όντα, αυτός ο πανανθρώπινος χαρακτήρας των μυστηρίων της Σαμοθράκης, δίνει το μέτρο αξιολογήσεως της ευρύτητας των αντιλήψεων και της καθολικότητας των ιδεών και των αρχών τους και μπορεί να θεωρηθεί — ως προς το σημείο αυτό — ο πρόδρομος της χριστιανικής κοινωνίας. Άνδρες, γυναίκες, παιδιά, δούλοι, δουλοπάροικοι, αλλοεθνείς, αλλόπιστοι κι’ έγχρωμοι, ήταν δεκτοί στη θρησκεία, θεμελιώδης σκοπός των μυστηρίων αυτών ήταν η ηθικοποίηση του ανθρώπου. Με τη μύηση τους αναλάμβαναν ηθικές και κοινωνικές υποχρεώσεις κι’ ο Διόδωρος ο Σικελιώτης λέει ότι «οι μυούμενοι εγίνοντο ευσεβέστεροι, δικαιότεροι και κατά πάντα καλλίτεροι».
Όμως, όσο κι’ αν ο φιλελευθερισμός του χαρακτήρα των μυστηρίων επέτρεπε την προσέλευση και εισδοχή παντός βουλομένου, όπως προαναφέραμε, υπήρχε ένας ρητός κι’ απαράβατος όρος, που αποκλειστικά και μόνο εδώ συναντάμε. Τον όρο αυτό κανείς δεν μπορούσε ν’ αποφύγει ή να παρακάμψει. Ήταν η εξομολόγηση! Βασική κι’ απαραίτητη προϋπόθεση και προπαρασκευαστικό στάδιο της μυήσεως, ήταν η ψυχική κάθαρση του ανθρώπου που ζητούσε να μυηθεί! Πόσο μακρινός αλλά καρποφόρος πρόγονος εκείνης της περίφημης πράγματι επιταγής πάνω στην κρήνη της Αγιάς Σοφιάς: «Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν». Ταγμένος γι’ αυτόν τον σκοπό, την εξομολόγηση δηλαδή, ήταν ειδικός ιερέας αποκαλούμενος Κόης. «Κόης, ο φονέα καθαίρων» που άκουγε τον εξομολογούμενο κι’ είχε το αξίωμα να εξαγνίζει ακόμα και τον φονιά που μετάνοιωνε για την πράξη του. Έτσι, εκτός απ’ τη λατρευτική και θρησκευτική έννοια, βλέπουμε πvς τα μυστήρια της Σαμοθράκης, είχαν φιλοσοφική βάση και χαρακτήρα κοινωνικής αρετής.
Ύστερα από την εξομολόγηση και την έγκριση του Κόη και των Ανακτοτελεστών, ο κατηχημένος μπορούσε να προσέλθει στην τελετή της μυήσεως. Πιθανολογείται πως η μύηση γινόταν τη νύχτα, με το φως των δαδιών και λυχναριών των μυημένων που παραβρίσκονταν στην τελετή. Πλήθος είναι τα λυχνάρια που βρέθηκαν στις ανασκαφές με εγχάρακτο το γράμμα Θ δηλωτικό των Μεγάλων Θεών, αλλά και πάμπολλες είναι οι θέσεις για τοποθέτηση των δαδιών που σώζονται στους τοίχους του Ιερού. Ο μυούμενος καθόταν πάνω σε θρόνο γι’ αυτό και η τελετή λεγόταν «θρονισμός». Φαίνεται πως σ’ αυτό το στάδιο οι μυούντες χόρευαν γύρω απ’ τον μυούμενο. Πολλές μαρτυρίες και κυρίως του Πλούταρχου υπάρχουν γι’ αυτή τη φάση της τελετής. «Καθάπερ ειώθασιν εν τω καλουμένω θρονισμώ καθίσαντες τους μυουμένους οι τελούντες κύκλω περιχορεύειν».
Ύστερα από τον θρονισμό, ο ίερέας οδηγούσε τον μύστη στο άβατο του Ιερού κι’ εκεί, το νέο μέλος, παρακολουθούσε, είχε δηλαδή την εποπτεία, κάποιας ιερής αναπαράστασης με πιθανό αντικείμενο την έκφραση κοσμογονικών ιδεών στις όποιες πρώτευε η μυστηριώδης τους γενεαλογία. Έτσι, έφθανε στον βαθμό της εποπτείας. Μπροστά στο άβατο του Ιερού υπήρχε επιγραφή, που αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη και που απαγόρευε με λιτό αλλά απόλυτο τρόπο, την είσοδο. «Αμύητον μη εισιέναι». Αργότερα, με την προσέλευση και των Ρωμαίων στα μυστήρια, προσετέθη απαγορευτική επιγραφή και στα Λατινικά. «Deorum sacra qui non acceperunt non intrant».
Στον καινούργιο μύστη προσφέρονταν στεφάνι από ελιά και πορφυρή ζώνη που τον προφύλαγε απ’ τους κινδύνους, ιδιαίτερα τους θαλασσινούς. H μύηση μπορούσε να γίνει σ’ οποιαδήποτε εποχή και κυρίως απ’ τον Απρίλη ως τον Σεπτέμβριο, την εποχή κυρίως που η Σαμοθράκη ήταν προσιτή στη ναυσιπλοΐα. Φαίνεται δηλαδή πώς δεν ήταν απαραίτητο να συμπέσει η μύηση με τις ετήσιες πανηγυρικές εκδηλώσεις. Αυτές, διαρκούσαν εννιά μέρες κατά τις όποιες κάθε πόλη απ’ τα νησιά, τη Θράκη και τα Μικρασιατικά παράλια έστελνε τους πρεσβευτάς της. Πρεσβευτή έστελνε ακόμα και η πόλη της Σαμοθράκης κι’ αυτό αποδεικνύει ότι το Ιερό δεν θεωρούνταν αυτονόητα ότι ανήκε στο νησί αλλά πως ήταν όλου του κόσμου.
Πριν από τις τελετές έσβυναν γενικά κάθε φωτιά στο νησί κι’ έφερναν νέα φλόγα απ’ το ιερό των Καβείρων της Δήλου. Πότε γίνονταν οι γιορτές αυτές; Δεν μπόρεσε να καθορισθεί, ο δε αρχαιολόγος Λέμαν που ήταν επί χρόνια επικεφαλής της Αμερικανικής Αρχαιολογικής αποστολής εκεί, από το γεγονός ότι δίπλα στον αρχαίο ιερό χώρο της Σαμοθράκης βρίσκεται σήμερα εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής που στο πανηγύρι του στις 26 Ιουλίου συγκεντρώνει το σύνολο του πληθυσμού του νησιού, αποτολμά σε σύγγραμμα του την εικασία ότι οι τελετές δυνατόν να γίνον-ταν και τότε τον Ιούλιο μήνα.
Παρ’ όλο που η μύηση γίνονταν αποκλειστικά στη Σαμοθράκη, όπου η λατρεία των Καβείρων άρχισε πριν από τον 7ο αιώνα, η διδασκαλία ξαπλώθηκε γρήγορα, πρώτα στα γειτονικά νησιά, Λήμνο, Ίμβρο, Τένεδο, πέρασε στις ακτές της Θράκης και της Ιωνίας και τελικά έφτασε σ’ ολόκληρη την Ελλάδα. Σύμφωνα με περιγραφές του Στράβωνα και του Παυσανία αλλά και διαπιστώσεις από ανασκαφές, ιερά των Καβείρων υπήρχαν στη Σύρο, οπού και νόμισμα με τη μορφή τους, στη Θήβα, Δήλο, Πάρο, Χίο, Πέργαμο που επίσης έκοψε σχετικό νόμισμα, ακόμα και στο Ιόνιο, την Κέρκυρα. Μάλιστα ο Παυσανίας, αναφερόμενος στο ιερό των Καβείρων στη Θήβα, λέει ότι ήταν ανέκαθεν «άγιον» και «θαυματουργόν».
Στην θαυματουργήν προστασία των Καβείρων πίστευαν φυσικά και οι μυημένοι, γι’ αυτό και φορούσαν πάντα την πορφυρή ζώνη που τους παραδίδονταν μετά τη μύηση καθώς και κάποιο δαχτυλίδι που γίνονταν από μαύρο μαγνητισμένο σιδηρομετάλλευμα τοπικής προελεύσεως και συμ-βόλιζε τον δεσμό του πιστού με τη Μεγάλη Θεά. Οι επιφανέστεροι απ’ τους αρχαίους ήρωες που πέτυχαν στις εκστρατείες και τα εγχειρήματα τους, λέγεται πως ήταν μυημένοι στα Καβείρια, όπως ο Ιάσονας, ο Ηρακλής, ο Άγαμέμνοντας και άλλοι στρατηγοί του Τρωικού πολέμου.
Ο Αριστοφάνης — δεν εξετάζουμε εδώ τη φιλοπαίγμονα ίσως διάθεση του κωμωδού αναφερόμενος στη βεβαιότητα της ανταποκρίσεως των Καβείρων στην επίκληση του μύστη μπρος στον κίνδυνο, λέγει στην «Ειρήνη» του σε κάποια στιγμή πανικού και κινδύνου· «Ει τις υμών εν Σαμοθράκη τυγχάνει μεμυημένος, νυν ευξασθαι καλόν». Μ’ αυτό τον τρόπο, ο Αριστοφάνης, αφήνει να εννοηθεί ότι όχι σπάνια πολλοί από τους Αθηναίους θεατές του αποδεικνύονταν μυημένοι στα μυστήρια των Καβείρων.
Όπως αναφέραμε, οι μυημένοι πού ονομάζονταν «ευσεβείς» ανήκαν σ’ όλες τις τάξεις και τις φυλές, όμως — και είναι φυσικό αυτό άλλωστε — οι ιστορικοί περιέσωσαν τα ονόματα των πιο σπουδαίων απ’ αυτούς. Έτσι μαθαίνουμε πως πολλοί επιφανείς Έλληνες ήταν μυημένοι στα μυστήρια των Καβείρων όπως ο Ηρόδοτος — πατέρας της Ιστορίας — που μας λέει ότι οι μύστες μάθαιναν να καταλαβαίνουν τη βαθύτερη σημασία των ιθυφαλλικών εικόνων του Ερμή-Καδμίλου, ο Φίλιππος της Μακεδονίας. Ο Πυθαγόρας φέρεται μυημένος στα Καβείρια, λέγεται δε ότι μέρος των θεωριών του έλαβε από την λατρείαν αυτών.
(Ι ά μ β λ ι χ ο ς, Βίος Πυθαγόρου 151). Αλλά και ο Ρωμαίος φιλόσοφος Ουάρρων, καθώς επίσης ο Πείσων, πεθερός του Ιουλίου Καίσαρα και άλλοι.
Επειδή στα χρόνια της ακμής της λατρείας των Καβείρων εθεωρείτο πως το νησί ήταν θεία ιδιοκτησία και ιερή γη, αποτελούσε ασφαλές και ιερό άσυλο. Όποιος κατέφευγε σ’ αυτό θεωρούνταν ικέτης και εύρισκε απαραβίαστη ασυλία. Έτσι, ο Περσέας, ο τελευταίος Βασιλιάς της Μακεδονίας, ύστερα απ’ την ήττα του στα 168 π.Χ. απ’ τα Ρωμαϊκά στρατεύματα του Παύλου Αιμίλιου, στη Σαμοθράκη κατέφυγε ικέτης. Επίσης, στη Σαμοθράκη προσέφυγε ζητώντας προστασία και ή βασίλισσα της Αιγύπτου, Αρσινόη, κυνηγημένη απ’ τον αδελφό της Πτολεμαίο τον Κεραυνό. Η Αρσινόη αφιέρωσε αργότερα στους Μεγάλους θεούς περίλαμπρο κυκλικό οικοδόμημα για θυσίες και επίσημες συγκεντρώσεις που χτίστηκε μεταξύ 289-281 και που σύμφωνα με διαπίστωση του Αμερικανού αρχαιολόγου Λέμαν, είναι η μεγαλύτερη γνωστή θόλος της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Στη Σαμοθράκη κατέφυγε επίσης ζητώντας άσυλο και ο Πτολεμαίος ο ΣΤ’ ο φιλομήτωρ, όταν νικήθηκε απ’ τον Αντίοχο. Ο Πτολεμαίος ο Β’ ο φιλάδελφος και η μητέρα του Βερενίκη, αφιέρωσαν στους Μεγάλους Θεούς μεγαλόπρεπο και πλούσια διακοσμημένο κτίριο, μεταξύ 280-264 π.Χ., που ο Λέμαν ονομάζει τολμηρό κατασκεύασμα της ελληνικής μηχανικής.
Οι Κάβειροι εξακολούθησαν να λατρεύονται και τα μυστήρια τους να τελούνται και να προσελκύουν μύστες μέχρι το τέλος του τέταρτου μετά Χριστόν αιώνα. Διαπιστώθηκε από τις ανασκαφές ότι οι Ρωμαίοι περιτείχισαν τον ιερό χώρο και πως παρ’ όλο που μεγάλες καταστροφές σημειώθηκαν στα 200 μ.Χ. πιθανώς από σεισμό, αμέσως έγιναν αναστηλώσεις και αποκαταστάσεις των ζημιών σε μεγάλη έκταση. Ο ιερός χώρος εξακολούθησε να ακμάζει, η φήμη του παρέμεινε αμείωτη και ηαρχαία θρησκεία είχε πάντα τους πιστούς της, ως το τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα οπότε εγκαταλείφθηκε και λίγο παρ’ έκει εγκαταστάθηκε η νέα θρησκεία. Στα μέσα του 6ου αιώνα μ.Χ. καταστρεπτικός σεισμός ισοπέδωσε ό,τι απόμεινε ορθό. Ό,τι βρίσκεται σήμερα απείραχτο, οφείλεται στη στοργική αγάπη των πουρναριών που βλάστησαν εκεί στο διάβα των αιώνων και προφύλαξαν — κατά το δυνατό — τα ερείπια απ’ την πεινασμένη ανάγκη και την φριχτή άγνοια των ασβεστάδων της περιοχής.
Η τοποθεσία όπου η αρχαιολογική σκαπάνη αποκάλυψε τον ιερό χώρο της Σαμοθράκης — κάπου 50 όλα κι’ όλα στρέμματα τόπο — είναι ειδυλλιακώτατη. Δίπλα σ’ ένα βραχώδες ακρωτήρι, που αποτελούσε τον βραχίονα του παλιού λιμανιού, κοντά σε άφθονες και γάργαρες πηγές κι’ ένα δάσος από αιωνόβια πλατάνια και χαριτωμένες ροδοδάφνες, υψώνονται ξανά πάλι, λίγοι πάλλευκοι από θάσιο μάρμαρο κίονες του Ιερού.
Δίπλα τους, το ανάκτορο, το τέμενος, το Αρσινόειο, ο οίκος των αφιερωμάτων, το Πτολεμάϊον, ο μέγας βωμός, το θέατρο, η κρήνη της Νίκης. Πάνωθέ τους, οι πύργοι των Γατελούζων, χοντροειδή κατασκευάσματα του Μεσαίωνα, έρχονται σε τρανταχτή αντίθεση με τη μαρμάρινη νταντέλλα απ’ τα λευκά περίτεχνα κιονόκρανα.
Υποπτεύεσαι το παλιό μεγαλείο κι’ αντικρύζοντας τη σκουρογάλαζη θάλασσα πάνω απ’ τον λόφο, συλλογιέσαι πως και μόνο η αναζήτηση της αιτίας της γενέσεως του ανθρώπου, η προσπάθεια παρακολουθήσεως της πορείας του μετά τον θάνατο, η προσπάθεια ηθικοποιήσεώς του, και η πανανθρώπινη ιδεολογία της θρησκείας ήταν ένα μέγιστο επίτευγμα της ανθρώπινης σκέψης, εκφρασμένο 700 και πιότερα χρόνια πριν απ’ τον ερχομό του Θεού της αγάπης. Ήταν ένας πρόδρομος για την υποδοχή του. Δεν αναζητάς ιερέα, ξομολογιέσαι στον άνεμο που έρχεται απ’ το θρακικό πέλαγος τ’ ανομήματά σου κι’ αισθάνεσαι ήδη μυημένος στο Μέγα μυστήριο: τη μέθεξή σου στο Θείο.
ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
- Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό «Ήλιος» στις λ. Κάβειροι, Καβείρια Μυστήρια, Ορφεϋς κλπ.
2. Ηροδότου, Ιστορίαι. Μετάφρ. Ε. Πανέτσου. Βιβλ. ΙΙ (Ευτέρπη), τ. Α’, Αθήναι 1959, σ. 276-531, έκδ. Πάπυρος.
3. Καρόλου Λέμαν, Σαμοθράκη. Οδηγός διά τας ανασκαφάς και το Μουσειον, Μετάφρ. εκ του Αγγλικού Χρ. Ι. Αποστολίδη, «θρακικά», τ. 26(1957), σ. 215-287.
4. Πλουτάρχου, Βίοι Παράλληλοι. Μετάφρ. Α. Ι. Πουρνάρα, τ. Α’-Β’, Αθήναι 1953, έκδ. Πάπυρος.
5. Πλουτάρχου, Αποφθέγματα.
6.Αχιλλέως Σαμοθράκη, Τα μυστήρια των Αρχαίων Ελλήνων.
